حفصه دختر عمر بن خطاب
|
| |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| زادروز | ۵ سال پیش از بعثت |
| زادگاه | مکه |
| محل زندگی | مکه • مدینه |
| مهاجر/انصار | مهاجر |
| نسب/قبیله | قریش |
| خویشاوندان | عمر بن خطاب (پدر) • عثمان بن مظعون (دایی) |
| درگذشت | سال ۲۷، سال ۴۱ هجری قمری یا سال ۴۵ هجری قمری، مدینه |
| مدفن | بقیع و به قولی قبرستان باب‌الصغیر |
| مشخصات دینی | |
| هجرت به | حبشه • مدینه |
| دلیل شهرت | همسر پیامبر(ص) |
| نقش‌های برجسته | آزار پیامبر(ص) • شهادت علیه فاطمه زهرا(س) در ماجرای فدک • همراهی با عایشه در مخالفت با امام علی(ع) |
| دیگر فعالیت‌ها | راوی برخی احادیث پیامبر(ص) در موضوع حج، نماز، ازدواج و روزه |
حَفْصه دختر عُمَر بْن خَطّاب(۵ پیش از بعثت-۴۵ق)، از همسران پیامبر اکرم(ص) است که بنابر روایات، او و عایشه مایه آزار پیامبر(ص) شدند. آیه اول و چهارم سوره تحریم به این موضوع اشاره کرده است.
از وقایع زندگی حفصه، تصمیم وی در همراهی با عایشه در خروج بر امام علی(ع) در جنگ جمل است که برادرش او را از این تصمیم منصرف کرد. حفصه احادیثی از پیامبر اکرم(ص)، بیشتر درباره حج، نماز، ازدواج و روزه نقل کرده است.
زندگینامه
حفصه فرزند عمر بن خطاب و زینب (خواهر عثمان بن مظعون) است. وی در سال پنجم پیش از بعثت، سال تجدید بنای کعبه به دنیا آمد.
حفصه پیش از هجرت به مدینه، با خُنَیس بن حُذافه سهمی ازدواج کرد و به همراه او به حبشه و سپس به مدینه هجرت کرد. خنیس پس از جنگ بدر درگذشت.
| همسران پیامبر (ص) |
|---|
|
|
ازدواج با پیامبر(ص)
حفصه پس از مرگ شوهرش، در شعبان سال سوم هجرت، دو یا سه ماه قبل از جنگ احد به همسری پیامبر اکرم(ص) درآمد. در برخی گزارش‌های تاریخی گفته شده است که پیش از ازدواج پیامبر(ص) با او، ابوبکر و عثمان بن عفان نیز از وی تقاضای ازدواج کرده بودند؛ اما در صحت این اخبار تردید وجود دارد. به دستور پیامبر اکرم(ص) زنی به نام شفا، دختر عبدالله عَدویه، که خود در جاهلیت خواندن و نوشتن می‌دانست، به حفصه کتابت آموخت.
آزار پیامبر(ص)
بنابر منابع روایی، حفصه و عایشه مایه آزار پیامبر اکرم(ص) شدند. در صحیح مسلم از قول خلیفه دوم آمده:
- «نزد عائشه رفتم، گفتم:ای دختر ابوبکر کارت به آن‌جا رسیده است که رسول خدا را اذیت می‌کنی؟! گفت:ای پسر خطاب! تو با من چه کار داری؟ به فکر مشکلات دختر خودت باش! سپس نزد حفصه رفتم و گفتم: چرا پیامبر خدا را اذیت می‌کنی؟ به خدا سوگند خودت می‌دانی که رسول خدا(ص) تو را دوست ندارد و اگر من نبودم تو را طلاق می‌داد.»
برخی از منابع حاکی از آن است که پیامبر اکرم(ص) وی را طلاق داد. اما بعداً به او رجوع کرد.
در برخی اخبار گفته شده است که پیامبر(ص) تصمیم به طلاق حفصه گرفته بود، اما جبرئیل او را از این کار برحذر داشت. در اخباری که از طلاق حفصه سخن گفته‌اند نیز رجوع پیامبر(ص) به حفصه را به توصیه جبرئیل دانسته‌اند. این اخبار عموماً در منابع اهل حدیث و حنبلیان رواج داشته است و درباره صحت آنها تردید وجود دارد.
در آیه اول و چهارم سوره تحریم به اذیت و آزار آنان نسبت به پیامبر(ص)اشاره شده است.
این داستان در بسیاری از منابع اهل سنت دیده می شود و حتی بخاری نیز آن را بیان کرده است. بخاری روایت دیگری در این رابطه به نقل از خلیفه دوم می‌نویسد که در آن عایشه و حفصه علیه پیامبر(ص) هم پیمان شدند. قرطبی و ابن قیمحتی آیه ۱۰ سوره تحریم را نیز برای هشدار به عایشه و حفصه می‌دانند.
حفصه و عایشه در زمان بیماری پیامبر(ص) پس از اینکه متوجه شدند پیامبر(ص) می‌خواهد امام علی(ع) را به جای خود برای اقامه نماز به مسجد بفرستند، به سراغ پدران خود رفتند و آن دو را نزد پیامبر(ص) آوردند.
گزارشی حاکی از بی‌احترامی وی نسبت به ساحت مقدس پیامبر اکرم(ص) است. چنان که با تندی خطاب به پیامبر گفته بود سخن بگو اما جز از حق نگو! عمر که حضور داشت او را سیلی زد و گفت اگر محضر پیامبر نبود او را تا دم مرگ می‌زد.
گفته شده است چون آیه ۲۳۸ سوره بقره نازل گردید٬ حفصه از کاتب وحی خاسته بود هر گاه خواست آیه مذکور را بنویسد او را خبر کند تا آن گونه وی می‌گوید بنویسد. او صفحاتی از قرآن در اختیار داشته است که گویا در زمان ابوبکر جمع‌آوری کرده بود٬ وقتی عثمان خواست مصاحف را یکی کند٬ وی آن مصحف را نزد عثمان فرستاد که پس از اتمام کار آن را به حفصه برگرداند. برخی گفته‌اند حفصه مصحفی نداشته است٬ آنچه نزد وی بود همان مصحفی بود که زید بن ثابت به دستور عثمان تهیه کرده بود.
در زمان عثمان
حفصه، در زمان عثمان بن عفان دستور قتل کنیز خود که وی را سحر کرده بود صادر کرد و این مایه ناراحتی عثمان شد.
گفته شده است حفصه از کاتب مصحف خواسته بود زمانی که به نگارش آیه ۲۳۸ سوره بقره می‌رسد، وی را خبر دهد تا آیه را به صورتی که او می‌گوید کتابت کند.
وی همچنین پس از مرگ پدرش عمر، به وصیت او، صحف قرآنی را که در زمان خلافت ابوبکر تدوین شده بود، نزد خود نگهداری می‌کرد و هنگامی که عثمان دست به تدوین نهایی قرآن و یکی نمودن مصحف‌ها زد، آنها را در اختیار عثمان نهاد و پس از اتمام کار، آن صُحُف به حفصه برگردانده شد.
هنگامی که عثمان به خلافت رسید، عایشه و حفصه پیش او رفتند و از وی خواستند آنچه پدرانشان (خلیفه اول و دوم) به آنان می‌دادند، مجدد به آنان بدهد؛ اما عثمان گفت به خدا سوگند چنین چیزی به شما نمی‌دهم... آیا شما دو نفر نبودید که (در جریان مطالبه فدک توسط فاطمه) نزد پدرتان شهادت دادید... پیامبران ارث نمی‌گذارند. روزی چنین شهادت دادید و روزی میراث پیامبر(ص) را درخواست می‌کنید؟
شرکت نکردن در جنگ جمل
از دیگر رویدادهای زندگی حفصه، تصمیم وی در همراهی با عایشه در خروج بر حضرت علی(ع) و وقوع جنگ جمل است که برادرش او را از این تصمیم منصرف نمود.
هنگامی که حضرت علی(ع) به ذی قار رسید، عایشه به حفصه نامه‌ای نوشت و در آن از محاصره شدن حضرت علی(ع) و یارانش برای وی توضیح داد، حفصه هم از سر شادمانی، کودکان بنی تیم و بنی عدی را جمع کرد و به کنیزکان خود دف‌هایی داد تا با خواندن اشعاری در این باب، شادی و پایکوبی کنند. این خبر چون به ام ّسلمه، همسر پیامبر(ص)، رسید ناراحت شد و ام کلثوم دختر حضرت علی (ع)، به نیابت از او به‌طور ناشناس به مجلس شادی حفصه رفت و وی را سرزنش کرد و حفصه شرمنده شد و از این کار دست برداشت.
جایگاه او نزد اهل سنت
در کتب اهل سنت، حفصه احادیثی از پیامبر اکرم(ص)، بیشتر درباره حج و نماز و ازدواج و روزه، نقل کرده است و کسانی چون برادرش عبدالله بن عمر، عبدالله بن صفوان جَمحی، و عمرو بن رافع از او روایت کرده‌اند. بَقْی‌بن مَخْلَد، در مسند خود، شصت حدیث از حفصه نقل کرده است.
همچنین در متون فقهی اهل سنت، پاره‌ای از اجتهادات فقهی حفصه ذکر شده است.
ابن ابی طاهر(ابن طیفور) دو خطبه از خطبه‌هایی را که به نقل از حفصه شهرت داشته، نقل کرده است ابن شهر آشوب از حفصه شعری در مدح حضرت فاطمه(س) نقل کرده است.
درگذشت
درباره تاریخ وفات حفصه اختلاف‌نظر وجود دارد، برخی سال ۲۷ و گروهی سال ۴۱را گفته‌اند اما بیشتر مورخان، از جمله ابن سعد و زبیر بن بکّار، سال ۴۵ را ذکر کرده‌اند. مروان بن حکم، که در آن هنگام امیر مدینه بود، بر جنازه وی نماز خواند. جسد او را در بقیع دفن کردند.
در قبرستان باب الصغیر دمشق نیز قبری به وی منسوب است..
حفصه روایت خسف بیداء را که بیانگر فرو رفتن سپاه سفیانی در جنک با مهدی موعود است از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است.
پانویس
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۱؛ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۴؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۶
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۱؛ خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۱۲۱۵
- ↑ ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده۱۴۱۰٬ق٬ ص۵۹؛ ابن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ۱۴۰۳ق٬ ص۳۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۶
- ↑ ابن حبیب بغدادی، المحبر، دارالآفاق الجدیده، ص۸۳
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۱
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۳، ص۳۹۳ و ج۸، ص۸۱؛ قس ابن‌قتیبه، المعارف٬ ۱۹۶۹م٬ ص۱۳۵، که به حیات خنیس در زمانی متأخرتر اشاره کرده است.
- ↑ ابن‌بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم،٬ ۱۴۰۳ق٬ ص۳۹؛ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۶۰م٬ ص۱۵۸؛ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۴
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۳، ۲۱۷
- ↑ برای تفصیل ماجرای ازدواج وی با پیامبر(ص) رجوع کنید به ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۱۸۳؛ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۴۵۵؛ احمدبن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، ۱۴۰۲ق٬ ص۶۷۶۸؛ دایره المعارف اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
- ↑ رجوع کنید به ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و سلم و اولاده ۱۴۱۰٬ ق٬ ص۶۰؛ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۳، ۲۱۷؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۶۱۸۷؛ ابن‌عبدالبرّ، قسم ۴، ص۱۸۱۱
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۴؛ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ۱۴۰۷ق، ص۶۶۱
- ↑ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۱۰۵، ح۱۴۷۹
- ↑ ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده ۱۴۱۰٬ ق٬ ص۷۷؛ ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، دار صادر٬ ج۳، ص۴۷۸؛ ابن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ۱۴۰۳ق٬ ص۴۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۷۱۸۸
- ↑ ابن‌سعد٬ الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۴ ؛ ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، دار صادر٬ ج۳، ص۴۷۸
- ↑ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۵۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۸
- ↑ رجوع کنید به ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ص۸۴۸۵؛ بن بکّار٬ المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم،۱۴۰۳ق٬ ص۴۰ ؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۸
- ↑ برای بحثی درباره طلاق حفصه رجوع کنید به.خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ص۴۳۵۷
- ↑ رک طبری، جامع‌البيان‌عن‌تأويل آى‌القرآن، ذیل آیات؛ واحدی نیشابوری، اسباب نزول‌القرآن، ۱۴۲۶ق٬ ص۶۸۵۶۸۹؛ طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، ۱۴۰۲ق٬ ص۱۴۰-۱۴۴؛ ذهبی، سير اعلام‌النبلاء، ۱۴۰۱ق٬ ج۲، ص۲۲۹
- ↑ برای اطلاع از تفسیر آیات سوره تحریم در منابع شیعه و سنی نک: حسینی فاطمی، نقد و بررسی دیدگاه‌های موجود درباره افشای راز پیامبر(ص) در آیات ابتدایی سوره تحریم
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق٬ج۵، ص۴۹۶۴، ح۴۹۶۶، کتَاب الطَّلَاقِ، بَاب «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ الله لک»،
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق٬ج۴، ص۱۸۶۸، ح۴۶۳۰ ؛ کتَاب التفسیر، بَاب: وَإِذْ أَسَرَّ النبی إلی بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، دار الشعب القاهرة٬ ج۱۸، ص۲۰۲
- ↑ ابن قیم، إعلام الموقعین عن رب العالمین، ۱۹۷۳م٬ ج۱، ص۱۸۹
- ↑ رجوع کنید به مفید، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، ۱۳۷۴ش٬ ص۴۲۸
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، اسلامیه، ج۲۲، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ ابن‌ابی‌داوود، کتاب‌المصاحف، ۱۴۰۵ق٬ ص۹۶
- ↑ بخاری، صحیح البخاری،۱۴۰۱ق٬ ج ۵، ص ۲۱۰.
- ↑ ابن‌ابی‌داوود، کتاب‌المصاحف، ۱۴۰۵ق٬ ص۱۴-۲۸
- ↑ مالک بن انس، المُوَطَّأ، ۱۳۷۰ق٬ ج۲، ص۸۷؛ شافعی، الاُمّ، ۱۴۰۳ق٬ ج۱، ص۲۹۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۷
- ↑ رجوع کنید به ابن‌ابی‌داوود، کتاب‌المصاحف، ۱۴۰۵ق٬ ص۹۶۹۷
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۲۱۰۲۱۱؛ ابن ابی‌داوود، کتاب‌المصاحف، ۱۴۰۵ق٬ ص۱۵۱۶، ۲۶
- ↑ طبری، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۵۹۷؛ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص۲۸۶.
- ↑ طبری، تاريخ‌الامم والملوك، ۱۳۸۲ق٬ ج۴، ص۴۵۱، ۴۵۴؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه٬ ۱۳۸۵ق٬ ج۶، ص۲۲۵
- ↑ مفید، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، ۱۳۷۴ش٬ ص۲۷۶ - ۲۷۷ -۴۳۱؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه٬ ۱۳۸۵ق٬ ج۱۴، ص۱۳؛
- ↑ برای متن این احادیث رجوع کنید به ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، دار صادر٬ ج۶، ص۲۸۳۲۸۸؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۹۲۱۸؛ ابن‌کثیر، ج۱۵، ص۳۶۱ ۳۸۵
- ↑ مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ۱۴۲۲ق٬ ج۳۵، ص۱۵۴
- ↑ رجوع کنید به ذهبی، سير اعلام‌النبلاء، ۱۴۰۱ق٬ج۲، ص۲۳۰
- ↑ رک خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ ص۸۵۹۲
- ↑ ابن‌ابی‌طاهر، بلاغات‌النساء، ۱۴۲۰ق٬ ص ۳۶۳۸
- ↑ رک خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ۱۴۲۱ق٬ ص۹۴ - ۱۰۸
- ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۸۵ش٬ ج۳، ص۴۰۳
- ↑ رجوع کنید به ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۱۳۸۰٬ق٬ ج۴، ص۱۸۱۲؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، ۱۴۱۲ق٬ ج۷، ص۵۸۳
- ↑ ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۱۳۸۰٬ق٬ج۴، ص۱۸۱۲
- ↑ ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۱۳۸۰٬ق٬ ج۴، ص۱۸۱۲
- ↑ ج۸، ص۸۶
- ↑ المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ۱۴۰۵ق٬ ص ۴۰
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص۸۶؛ قس احمدبن عبداللّه طبری، ص۶۹، که گفته برادر حفصه، عبداللّه‌بن عمر، بر او نماز گزارد.
- ↑ ابن‌سعد٬ الطبقات الکبری٬ ۱۴۰۵ق٬ ج۸، ص ۸۶ ؛ ابن‌بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم،۱۴۰۵ق٬ ص۴۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق٬ ج۲۳، ص۱۸۹
- ↑
- ↑ ابن ماجةالقزويني٬ سنن ابن ماجه٬ دار إحياء الكتب العربية، ج۲ ٬ ص۱۳۵۰
- ↑ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَقیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلینَ.
منابع
- ابن ابی الحدید، عبد الحمید٬ شرح نهج‌البلاغة، قاهره٬ چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، (بی‌تا).
- ابن‌ابی‌داوود، ابوبکر٬ کتاب‌المصاحف، بیروت٬ بی‌نا٬ ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابن‌ابی‌طاهر، احمد٬ بلاغات‌النساء، بیروت٬ چاپ یوسف بقاعی، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد٬ الاصابة فی تمییزالصحابة، بیروت٬ چاپ علی‌محمد بجاوی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ابن ماجةالقزويني٬ ابو عبدالله محمد٬ سنن ابن ماجه٬ تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي٬ دار إحياء الكتب العربية.
- ابن حبیب بغدادی، ابو جعفر محمد٬ المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی تا.
- ابن‌حنبل، احمد٬ مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت٬ دارصادر، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد٬ الطبقات‌الكبرى، بيروت٬ چاپ احسان عباس، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
- ابن‌شهرآشوب، رشیدالدین محمد٬ مناقب آل ابی‌طالب، قم٬ چاپ یوسف بقاعی، ۱۳۸۵ش.
- ابن‌عبدالبرّ، ابو عمر یوسف٬ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰).
- حلبی، ابوالصلاح تقی بن نجم، تقریب المعارف، تحقیق و تصحیح فارس تبریزیان(الحسون)، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، به تحقیق و تصحیح احمد محمودی، قم، کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- دینوری٬ ابن‌قتیبه، المعارف، قاهره٬ چاپ ثروت عکاشه، ۱۹۶۰.
- ابن قیم، محمد بن أبی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق طه عبد الرؤوف سعد،بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳.
- ابن‌کثیر، عمادالدین اسماعیل٬ جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
- ابن‌هشام، عبدالملک٬ السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت٬ داراحیاء التراث‌العربی، (بی‌تا).
- ابوعبیده، معمر بن مثنی٬ تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، بیروت٬ چاپ کمال یوسف حوت، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- بخاری، محمد بن اسماعیل٬ صحیح البخاری، استانبول٬ چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- بخاری، محمد بن اسماعیل٬ التاریخ‌الکبیر، بیروت٬ بی‌نا٬ ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
- بلاذری، احمد بن یحیی٬ فتوح‌البلدان، بیروت٬ چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمرانیس طبّاع، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
- بلاذری، احمد بن یحیی٬ جُمَل من انساب الاشراف، بیروت٬ چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
- خرّاط، امینه٬ امّ المؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام‌النبلاء، بيروت٬ چاپ شعيب أرنؤوط و ديگران، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
- رامیار، محمود٬ تاریخ قرآن، تهران٬ بی‌نا٬ ۱۳۶۲ش.
- بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق د. مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، الیمامة، الطبعة الثالثة، ۱۴۰۷ش.
- ابن بکّار، زبیر٬ المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، بیروت٬ چاپ سکینه شهابی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- شافعی، محمد بن ادریس٬ الاُمّ، بیروت٬ بی‌نا٬ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- صبحی صالح، مباحث فی علوم‌القرآن، بیروت ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
- طبرانی، سلیمان بن٬ احمد المعجم الکبیر، بیروت٬ چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست ۱۴۰۴ق.
- طبری، احمد بن عبداللّه٬ السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، قاهره٬ بی‌نا٬ ۱۴۰۲/ ۱۹۸۳.
- طبری، محمد بن جرير، تاريخ‌الامم والملوك، بيروت، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ ۱۹۶۷.
- طبری، محمدبن‌جرير، جامع‌البيان‌عن‌تأويل آى‌القرآن، مصر۱۳۷۳/۱۹۵۴.
- قرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد(۶۷۱ق)، الجامع لأحکام القرآن،دار الشعب القاهرة.
- مالک‌بن انس، المُوَطَّأ، قاهره٬ چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
- یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
- محمدبن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.
- مسلم نیشابوری، مسلم بن الحجاج(۲۶۱ه)، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- علی‌بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب نزول‌القرآن، روایة بدرالدین ابی‌نصر محمدبن عبداللّه ارغیانی، ریاض٬ چاپ ماهر یاسین فحل، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: